Tadżykistan to państwo, które nie należy ani do największych, ani nawet do bardzo ludnych. Mimo tego jednak, jest to kraj kluczowy dla bezpieczeństwa Azji Centralnej, który znajduje się w orbicie wpływów Rosji oraz Chin. Jaką rolę pełni dzisiaj Tadżykistan?
Czasy komunizmu
Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka przed drugą wojną światową należała do najsłabiej rozwiniętych części ZSRR, gdzie ludność miejscowa przejawiała ogromną niechęć do władzy radzieckiej. Ta wrogość stała się przyczyną działającego od początku rosyjskiej wojny domowej aż do końca lat dwudziestych islamskiego i nacjonalistycznego ruchu – basmactwa, które cechowało się ogromnym okrucieństwem wobec przedstawicieli partii komunistycznej i wszelkich bardziej progresywnych grup. Władza radziecka dążyła do walki z wszelką religią, ale największą nienawiścią darzyła ona islam. By wykorzenić religijność Tadżyków prowadzono akcje niszczenia meczetów, publicznych egzekucji, palenia burek, a także szeroko zakrojonych kampanii walki z analfabetyzmem oraz kolektywizacji rolnictwa. Od 1929 do 1961 stolica – Duszanbe – nosiła nazwę Stalinabad, co było wyrazem dążenia do pełnej sowietyzacji nawet najbardziej odległych i pozornie nieważnych zakątków ZSRR. Po II wojnie światowej przeprowadzono rozbudowę przemysłu (lekkiego i energetyki) oraz rolnictwa, a także rozbudowano mieszkalnictwo, co wiązało się ze stratami ekologicznymi. Znaczenie Tadżykistanu zwiększyła radziecka inwazja na Afganistan w 1979. Do 1989 w działaniach wojennych wzięło udział ponad 15 tysięcy Tadżyków. Pełnili oni ważne funkcje organizacyjne i logistyczne, gdyż ze względu na pokrewieństwo kultur i podobieństwo języka, byli oni bardzo dobrymi tłumaczami między żołnierzami radzieckimi a wierną Moskwie armią afgańską.
Po wycofaniu się sowietów z Afganistanu i wraz z kolejnymi fazami pieriestrojki i głasnosti, ruchy odśrodkowe w całym Związku Radzieckim nabrały znaczenia. W Tadżykistanie bardzo urosły w siłę ruchy islamistyczne powiązanie z afgańskimi Mudżahedinami. Po upadku Związku Radzieckiego, kraj nawiedził głęboki kryzys wewnętrzny, który przerodził się w krwawą wojnę domową. Od czasów pieriestrojki (1985) zaczęły powstawać islamsko-nacjonalistyczne partie antykomunistyczne. Elity związane z lokalną partią komunistyczną (Leninabadcy – intelektualiści z północnej, najbardziej zsekularyzowanej części kraju) zajmowały cały aparat władzy, co dawało przestrzeń dla islamskich działaczy do podburzania społeczeństwa do rewolucji. Podczas trwających ponad rok protestów, w wyborach prezydenckich 24 listopada 1991 zwycięzcą został Rachmon Nabijew, sekretarz partii komunistycznej z lat 1982-1985.
Walki o władzę
Konflikt przerodził się w pełną wojnę domową w maju 1992, kiedy to po aresztowaniach i procesach działaczy narodowo-islamskich wybuchła kolejna fala protestów. W czerwcu najcięższe walki miały miejsce w rejonie miasta Kulab na południu kraju. 31 sierpnia odbył się napad opozycjonistów na pałac prezydencki. Wobec braku woli negocjacji ze strony Nabijewa, demonstranci wtargnęli do środka, biorąc zakładników. Prezydent zdołał jednak wcześniej uciec i nie ugiął się nawet pod groźbami zabicia zakładników. Po opanowaniu sytuacji i wypuszczeniu zakładników rada ministrów podjęła wotum nieufności wobec Nabijewa i wyznaczyła obrady parlamentu na 4 września. Sesja ta jednak nie odbyła się z powodu niedostatecznej frekwencji. Sytuacja zaostrzyła się po tym, jak 7 września Nabijew został przechwycony przez siły opozycyjne w drodze na lotnisko w Chodżencie. Lincz został powstrzymany przez siły wojskowe, ale tego samego dnia wieczorem Nabijew złożył przed parlamentem rezygnację z funkcji głowy państwa. Wobec kryzysu konstytucyjnego i rozkładu struktur państwowych faktycznymi ośrodkami władzy stały się postkomunistyczny Front Narodowy i opozycja wahabistyczna. Najcięższe walki skupiły się teraz wokół miasta Kurgonteppa (obecnie Bochtar) – bastionu opozycji. Stolica i największe miasto – Duszanbe – również znajdowało się w ich rękach , a pomoc wojskową dla sił frontu narodowego zapewnił rząd Uzbekistanu, który przyjął setki tysięcy uchodźców oraz zaczął szkolić grupy bojowników, które następnie były wysyłane do Tadżykistanu. W grudniu Duszanbe zostało zdobyte przez siły rządowe, a pierwsze pół roku wojny kosztowało od 20 do 50 tysięcy istnień. Na terenach okupowanych miały miejsce regularne masakry popełniane przez wszystkie strony konfliktu. Wojna przeniosła się do centrum kraju, a od 1993 włączyło się do niej ugrupowanie afgańskich mudżahedinów, które zostało rozbite przez wysłane w celu uspokojenia sytuacji wojska rosyjskie działające w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw. 6 listopada 1994 przy bojkocie opozycji odbyły się wybory prezydenckie i referendum o przejęciu nowej, świeckiej konstytucji. Z wynikiem 58,3% wygrał je Emomali Rahmon – dawny kołchoźnik, aparatczyk partyjny i deputowany do lokalnego parlamentu. Konstytucję przyjęto z poparciem na poziomie 95,7%. Nowy prezydent przy współpracy z Uzbekistanem, Kazachstanem, Kirgistanem i Rosją doprowadził do porozumień pokojowych w 1997. 27 lipca na Kremlu podpisano układ pokojowy, który gwarantował powrót setek tysięcy uchodźców, dostęp opozycjonistów do stanowisk państwowych i w ważnych spółkach państwowych oraz włączenie bojowników do armii tadżyckiej. Straty wojenne oszacowano na co najmniej 10 miliardów dolarów według ówczesnego kursu, a śmierć poniosło ponad 60 tysięcy osób.
Dyktatura Rahmona
Okres odbudowy stał się równocześnie okresem umacniania władzy Rahmona. 26 września 1999 przeprowadzono referendum o ustroju państwa. Z poparciem 61,9% utworzono bikameralny parlament oraz zwiększono kadencję prezydenta do 7 lat. W wyborach prezydenckich Rahmon zdobył 96,9% głosów. Jedną z jego nieoczekiwanych decyzji była szeroka, ale niezbyt radykalna kampania dekomunizacyjna, która miała przynieść poczucie suwerenności i zmiany. W celu poprawy jakości życia ułatwiono emigrację zarobkową, głównie do Rosji, która stała się fundamentem gospodarki na długie lata.
Niestety, Rahmon znalazł remedium na wszystkie bolączki narodu – kult jednostki. Od ponad dwóch dekad wydawane są książki o zbawcy narodu i pocztówki z jego podobizną. Prezydent umie też zadbać o portfele swoich rodaków. W Tadżykistanie zabroniono przyjeżdżania do szkoły samochodem, hucznych ślubów i pogrzebów. Nie można urządzać wieczorów kawalerskich i panieńskich – wszystko dla dobra budżetu państwa. Zmieniono również nazwy szeregu miejscowości i pasm górskich w celu podniesienia dumy narodowej i zmniejszenia znaczenia języka rosyjskiego, który wciąż ma w Tadżykistanie status ogólnonarodowego.
Rola i przyszłość Tadżykistanu
Obecnie Tadżykistan liczy prawie 10,8 mln mieszkańców, zajmuje powierzchnię 143 100 km2 oraz jest 119. gospodarką świata. Jest to również państwo kluczowe dla partnerstwa Rosji i Chin. Jest członkiem Szanghajskiej Organizacji Współpracy, Wspólnoty Niepodległych Państw i Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (ODKB). Około 25% wymiany towarowej Tadżykistanu odbywa się z Rosją, a prawie 20% z Chinami. Strategiczne położenie tego państwa u podnóża Pamiru i granicy z Afganistanem czyni je krajem z dużym potencjałem tranzytowym i zwiększa jego znaczenie geopolityczne. Pokłosie wojny domowej i dyktatorskie rządy Rahmona odciskają piętno na gospodarce Tadżykistanu, który mimo względnych sukcesów w walce z ubóstwem, wciąż pozostaje jednym z najbiedniejszych państw Azji.
Źródła: BBC, Bol’shaya sovetskaya entsiklopediya, Human Rights Watch, Kommersant”, Uniwersytet Gdański
Dodaj komentarz